🔹 درمان آنتی‌بادی جدید جایگزین شیمی‌درمانی و پرتودرمانی
پژوهشگران پزشکی استنفورد (Stanford Medicine) موفق به توسعه درمان آنتی‌بادی نوینی شده‌اند که می‌تواند بیماران را برای پیوند سلول‌های بنیادی بدون استفاده از شیمی‌درمانی یا پرتودرمانی آماده کند. نتایج فاز نخست کارآزمایی بالینی نشان داد که این روش ایمن و مؤثر است.
این مطالعه بر بیماران مبتلا به آنمی فانکونی (Fanconi anemia) — یک اختلال ژنتیکی نادر که پیوند سلول‌های بنیادی را بسیار خطرناک می‌کند — تمرکز داشت. پژوهشگران باور دارند این روش می‌تواند برای بیماران مبتلا به سایر بیماری‌های ژنتیکی نیازمند پیوند نیز به‌کار رود.
«ما توانستیم این بیماران بسیار آسیب‌پذیر را با رژیم درمانی نوآورانه‌ای درمان کنیم که سمیت پروتکل پیوند سلول‌های بنیادی را به‌طور چشمگیری کاهش داد»،
دکتر آگنیشکا چخوویچ (Agnieszka Czechowicz)، استادیار اطفال و نویسنده ارشد مقاله:«به‌طور خاص، ما توانستیم استفاده از پرتودرمانی و شیمی‌درمانی ژنوتوکسیک بوسولفان (Busulfan) را حذف کنیم و نتایج بسیار مطلوبی به‌دست آوریم.»
این آزمایش بالینی که در مجله Nature Medicine منتشر شده است، از آنتی‌بادی‌ای به نام بری‌کویلیماب (Briquilimab) همراه با داروهای دیگر استفاده کرد تا پیوند موفقی را برای سه کودک مبتلا به آنمی فانکونی ممکن سازد. هر سه کودک طی دو سال پس از درمان تحت پیگیری قرار گرفتند و در وضعیت خوبی هستند.
«اگر بیماران مبتلا به آنمی فانکونی به‌موقع پیوند دریافت نکنند، مغز استخوان آنها توانایی تولید سلول‌های خونی را از دست می‌دهد و بر اثر خون‌ریزی یا عفونت می‌میرند»،
دکتر راجنی آگاروال (Rajni Agarwal)، استاد پیوند سلول‌های بنیادی اطفال و نویسنده همکار اول توضیح می‌دهد: «دلیل هیجان من برای این مطالعه، نوآوری آن در کمک به این بیماران بسیار شکننده است.»
🔹 جایگزینی آنتی‌بادی برای پرتودرمانی و شیمی‌درمانی
پیش از پیوند سلول‌های بنیادی — که در آن مغز استخوان بیمار با مغز استخوان سالم اهداکننده جایگزین می‌شود — پزشکان باید سلول‌های خونساز بیمار را از بین ببرند. این کار معمولاً با پرتودرمانی یا داروهای شیمی‌درمانی انجام می‌شود.
اما در این مطالعه، بیماران آنتی‌بادی‌هایی علیه پروتئین CD117 دریافت کردند — پروتئینی که بر سطح سلول‌های بنیادی خونساز وجود دارد.
آنتی‌بادی بری‌کویلیماب توانست این سلول‌ها را بدون عوارض جانبی مخرب درمان‌های سنتی حذف کند.
این موفقیت تازه بر پایه دهه‌ها پژوهش در استنفورد برای ایمن‌تر و در دسترس‌تر کردن پیوند سلول‌های بنیادی استوار است.
چخوویچ از سال ۲۰۰۴، زمانی که به‌عنوان دانشجوی کارشناسی در کنار دکتر ایروینگ وایزمن (Irving Weissman) — مدیر وقت مؤسسه زیست‌شناسی سلول‌های بنیادی و طب بازساختی استنفورد — فعالیت می‌کرد، مطالعات خود را در زمینه سلول‌های بنیادی خونساز آغاز کرد. پژوهش‌های اولیه نشان دادند که مهار CD117 با آنتی‌بادی‌ها می‌تواند بدون نیاز به پرتودرمانی یا شیمی‌درمانی، سلول‌های بنیادی را در موش‌ها حذف کند.
با همکاری سایر دانشمندان استنفورد، نسخه‌ای از این آنتی‌بادی برای استفاده انسانی توسعه یافت که اکنون به این کارآزمایی منتهی شده است.
🔹 حل مشکل تطابق اهداکننده (Donor Matching)
یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های پیوند سلول‌های بنیادی، کمبود اهداکنندگان کاملاً سازگار است. در گذشته، تا ۴۰٪ بیماران به دلیل نیافتن اهداکننده سازگار، قادر به دریافت پیوند نبودند.
برای رفع این مشکل، پژوهشگران مغز استخوان اهداکنندگان را پیش از پیوند اصلاح کردند — آن را از سلول‌های ایمنی موسوم به آلفا/بتا T پاک‌سازی و برای سلول‌های خونساز CD34+ غنی‌سازی نمودند.
این روش که توسط دکتر آلیس برتاینا (Alice Bertaina) پایه‌گذاری شد، امکان پیوند ایمن از اهداکنندگان نیمه‌سازگار (مانند والدین) را فراهم می‌کند.
آگاروال می‌گوید:
«ما به شکل چشمگیری دایره اهداکنندگان را گسترش داده‌ایم تا هر بیماری که به پیوند نیاز دارد بتواند آن را دریافت کند.»
🔹 داستان بهبودی یک کودک: رایدر
اولین بیمار دریافت‌کننده این درمان، رایدر بیکر (Ryder Baker)، کودک ۱۱ ساله‌ای از تگزاس بود که در اوایل سال ۲۰۲۲ پیوند خود را در بیمارستان کودکان لوکایل پاکارد استنفورد انجام داد.
امروز رایدر در سلامت کامل است. مادرش آندریا رایلی (Andrea Reiley) می‌گوید:
«او همیشه خسته بود و انرژی نداشت، اما حالا همه‌چیز فرق کرده است. بیماری‌اش دیگر مانع زندگی‌اش نمی‌شود.»
رایدر اکنون پرانرژی است، کلاس پنجم را با موفقیت گذرانده، در ورزش فعال است و جایزه «بازیکن نوظهور» مدرسه را دریافت کرده است.
🔹 امید برای بیماران بیشتر
پژوهشگران امیدوارند رایدر اولین فرد از مجموعه‌ای بزرگ از کودکان باشد که از این روش بهره‌مند می‌شوند.
چخوویچ می‌گوید:
«پیوند سلول‌های بنیادی یا مغز استخوان معمولاً در بیماران مبتلا به سرطان‌های خونی استفاده می‌شود، جایی که مغز استخوان پر از سلول‌های سرطانی است و گزینه دیگری وجود ندارد.
اما با ایمن‌تر و مؤثرتر شدن این پیوندها، می‌توان دامنه کاربرد آن را به طیف وسیع‌تری از بیماری‌ها گسترش داد.»
🔹 درک بیماری آنمی فانکونی
آنمی فانکونی توانایی بدن در ترمیم آسیب DNA را مختل می‌کند و منجر به تولید ناکافی سلول‌های خونی — شامل گلبول‌های قرمز، سفید و پلاکت‌ها — می‌شود.
کودکان مبتلا معمولاً دچار خستگی، رشد ناکافی، عفونت‌های مکرر و خون‌ریزی آسان هستند.
تا سن ۱۲ سالگی، حدود ۸۰٪ از این بیماران دچار نارسایی پیشرونده مغز استخوان می‌شوند که بدون درمان کشنده است.
اما شیمی‌درمانی یا پرتودرمانی مورد نیاز برای آماده‌سازی پیوند می‌تواند خود موجب عوارض شدید یا سرطان ثانویه شود.
چخوویچ می‌گوید:
«اکنون تقریباً تمام این بیماران تا ۴۰ سالگی به سرطان ثانویه مبتلا می‌شوند. ما امیدواریم روش جدید مبتنی بر آنتی‌بادی بتواند این خطر را به‌شدت کاهش دهد.»
🔹 نتایج امیدبخش در بیماران اولیه
سه بیمار شرکت‌کننده در این کارآزمایی همگی زیر ۱۰ سال سن داشتند و دارای انواع ژنتیکی متفاوتی از آنمی فانکونی بودند.
هر بیمار یک دوز وریدی از آنتی‌بادی را ۱۲ روز پیش از پیوند دریافت کرد، سپس داروهای سرکوب‌کننده ایمنی استاندارد، اما بدون بوسولفان یا پرتودرمانی.
سلول‌های بنیادی اهدایی از والدین گرفته شده و پیش از پیوند برای حذف سلول‌های ایمنی خطرناک پردازش شدند. طی دو هفته، سلول‌های جدید در مغز استخوان بیماران ریشه دواندند؛ هیچ موردی از رد پیوند مشاهده نشد و پس از یک ماه، سلول‌های اهداکننده تقریباً به‌طور کامل جایگزین سلول‌های بیمار شدند.
تیم تحقیقاتی در ابتدا انتظار تنها ۱٪ حضور سلول‌های اهداکننده را داشت، اما دو سال بعد، هر سه کودک به حدود ۱۰۰٪ کایمریسم اهداکننده (donor chimerism) رسیدند.
چخوویچ می‌گوید:
«نتایج فراتر از انتظار ما بود. خوش‌بین بودیم، اما همیشه در آزمایش‌های جدید مقداری عدم قطعیت وجود دارد.»
🔹 زندگی پس از پیوند
با وجود ایمنی بیشتر، فرایند پیوند همچنان دشوار است. رایدر بیش از یک ماه در بیمارستان بستری بود و دچار خستگی، تهوع و ریزش موی موقتی شد.
مادرش می‌گوید:
«دیدن این شرایط برایم بسیار سخت بود — ترجیح می‌دادم خودم جای او باشم. اما حالا خوشحالم که او از آن مرحله عبور کرده است.»
اکنون رایدر رشد کرده، وزن گرفته و دیگر به‌طور مداوم بیمار نمی‌شود. مادرش اضافه می‌کند:
«او قبلاً با هر بیماری ساده به‌شدت آسیب می‌دید، اما حالا نگرانی من خیلی کمتر شده است.»
او همچنین به پسرش یادآوری می‌کند که تجربه‌اش به بیماران دیگر کمک خواهد کرد — و رایدر به این موضوع افتخار می‌کند.
🔹 گام‌های بعدی پژوهش در استنفورد
پس از بیش از ۳۰ سال استفاده از روش‌های سنتی، آگاروال می‌گوید که از ارائه این گزینه کم‌سمیت به خانواده‌ها بسیار خرسند است:
«وقتی به خانواده‌ها توضیح می‌دهم که می‌توان از عوارض شیمی‌درمانی و پرتودرمانی پرهیز کرد، برق امید در چشمانشان دیده می‌شود.»
اکنون تیم استنفورد در حال اجرای فاز دوم کارآزمایی بالینی در کودکان بیشتر مبتلا به آنمی فانکونی است و قصد دارد این رویکرد را برای بیماری‌های دیگر مانند آنمی دایموند–بلکفن (Diamond-Blackfan anemia) نیز بررسی کند.
هرچند بسیاری از بیماران سرطانی همچنان به مقداری شیمی‌درمانی یا پرتودرمانی برای حذف سلول‌های بدخیم نیاز دارند، پژوهشگران در حال بررسی‌اند که آیا این آنتی‌بادی می‌تواند برای بیماران سالمند یا ناتوان از تحمل درمان‌های تهاجمی مفید باشد یا خیر.
آگاروال می‌گوید:
«این گروه از بیماران اغلب در وضعیت نامطلوبی هستند، اما این روش ممکن است امکان پیوندی ایمن‌تر و سبک‌تر را برای آنان فراهم کند.»
تیم تحقیقاتی همچنین در حال توسعه نسل‌های جدید درمان‌های مبتنی بر آنتی‌بادی برای بهبود بیشتر نتایج در بیماران مبتلا به آنمی فانکونی و بیماری‌های مشابه است.
منبع:
Rajni Agarwal, Alice Bertaina, Charmaine Soco, Janel R. Long-Boyle, Gopin Saini, Nivedita Kunte, Lyndsie Hiroshima, Yan Y. Chan, Hana Willner, Mark R. Krampf, Rofida Nofal, Giulia Barbarito, Sushmita Sen, Maite Van Hentenryck, Emily Walck, Amelia Scheck, Rhonda J. Perriman, Alisha Bouge, Elena Istomina, Hena Naz Din, Edna F. Klinger, Jerry C. Cheng, Marcin W. Wlodarski, Jaap J. Boelens, Judith A. Shizuru, Wendy W. Pang, Kenneth Weinberg, Robertson Parkman, Maria Grazia Roncarolo, Matthew Porteus, Agnieszka Czechowicz. Irradiation- and busulfan-free stem cell transplantation in Fanconi anemia using an anti-CD117 antibody: a phase 1b trial. Nature Medicine, 2025; 31 (9): 3183 DOI: 10.1038/s41591-025-03817-1
تهیه و تنظیم: سید طه نوربخش
نظارت و تأیید: فائزه محمدهاشم-متخصص ژنتیک
