مقدمه
دانشمندان نوع جدیدی از سلول‌های مغزی را شناسایی کرده‌اند که می‌توانند با کاهش التهاب و کند کردن روند تخریب بافت‌های مغز، در برابر بیماری آلزایمر نقش محافظتی ایفا کنند. تقویت این مدافعان طبیعی ممکن است راه را برای درمان‌های نوین در برابر زوال عقل هموار سازد.
نقش دوگانه میکروگلیا در آلزایمر
در بیماری آلزایمر — که شایع‌ترین علت زوال عقل (دمانس) محسوب می‌شود — سلول‌های ایمنی مغز موسوم به میکروگلیا (Microglia) نقش دوگانه‌ای دارند:
- از یک سو با پاک‌سازی ضایعات و مواد مضر، از مغز محافظت می‌کنند.
- از سوی دیگر، در شرایط خاص، می‌توانند موجب التهاب و آسیب عصبی شوند.
نحوه‌ی عملکرد این سلول‌ها تأثیر مستقیمی بر پیشرفت بیماری آلزایمر دارد.
کشف گروهی از میکروگلیاهای محافظ مغز
پژوهشگران از مدرسه پزشکی آیکان در کوه سینا (Icahn School of Medicine at Mount Sinai)، به همراه دانشمندان مؤسسه ماکس پلانک برای زیست‌شناسی و پیری در کلن آلمان، دانشگاه راکفلر، دانشگاه شهری نیویورک و سایر همکاران بین‌المللی، گروهی از میکروگلیاهای ویژه را شناسایی کردند که به نظر می‌رسد نقش محافظتی در مغز دارند.
این یافته‌ها می‌تواند پایه‌ای برای راهبردهای درمانی نوین جهت کُند کردن یا پیشگیری از آلزایمر باشد.
یافته‌های کلیدی پژوهش
نتایج این مطالعه که در تاریخ ۵ نوامبر در مجله‌ی معتبر Nature منتشر شد، نشان داد:
- میکروگلیاهایی که دارای سطح پایین‌ترِ فاکتور رونویسی PU.1 هستند،
- و همزمان گیرنده‌ی CD28 را با شدت بیشتری بیان می‌کنند،
می‌توانند التهاب مغزی را کاهش دهند.
این نوع میکروگلیاهای تخصصی همچنین از تجمع پلاک‌های آمیلوئید و گسترش پروتئین‌های سمی تاو (Tau) که از شاخصه‌های اصلی آلزایمر هستند، جلوگیری می‌کنند.
PU.1 پروتئینی است که به نواحی خاصی از DNA متصل می‌شود و تعیین می‌کند کدام ژن‌ها فعال یا خاموش شوند.
در مقابل، CD28 که روی سطح سلول‌های T قرار دارد، به‌عنوان گیرنده‌ی سیگنال‌دهنده‌ی ایمنی عمل کرده و به فعال‌سازی و ارتباط سلول‌های ایمنی کمک می‌کند.
نحوه عملکرد میکروگلیاهای محافظ
با استفاده از مدل‌های حیوانی آلزایمر در موش‌ها و نیز نمونه‌های سلول‌ها و بافت‌های مغز انسان، پژوهشگران نشان دادند که کاهش سطح PU.1 باعث می‌شود میکروگلیاها گیرنده‌هایی را بیان کنند که معمولاً در سلول‌های لنفوئیدی دیده می‌شوند.
اگرچه این نوع میکروگلیاهای محافظ تنها بخش کوچکی از کل جمعیت میکروگلیاها را تشکیل می‌دهند، اما اثر آنها در سراسر مغز گسترده است:
- التهاب را سرکوب می‌کنند،
- از حافظه محافظت می‌نمایند،
- و بقای سلول‌های عصبی را در موش‌ها افزایش می‌دهند.
زمانی که پژوهشگران گیرنده CD28 را از این زیرمجموعه‌ی خاص حذف کردند، التهاب تشدید شد و رشد پلاک‌های آمیلوئید افزایش یافت — که نشان می‌دهد CD28 نقش حیاتی در فعال نگه‌داشتن میکروگلیاهای محافظ مغز دارد.
دیدگاه پژوهشگران
دکتر آن شِیفر (Anne Schaefer)، استاد علوم اعصاب و مدیر مشترک «مرکز زیست‌شناسی گلیا» در مؤسسه مغز فریدمن و از نویسندگان اصلی مقاله، می‌گوید:
«میکروگلیاها صرفاً سلول‌های مخرب در آلزایمر نیستند — بلکه می‌توانند به مدافعان مغز تبدیل شوند. این یافته‌ها بر انعطاف‌پذیری چشمگیر حالات میکروگلیا و نقش حیاتی آنها در عملکردهای گوناگون مغز تأکید دارد. همچنین اهمیت همکاری بین‌المللی را در پیشرفت علم برجسته می‌کند.»
دکتر الکساندر تاراخوفسکی (Alexander Tarakhovsky)، استاد ایمونولوژی در دانشگاه راکفلر و یکی از نویسندگان همکار، افزود:
«شگفت‌انگیز است که مولکول‌هایی که مدت‌ها در لنفوسیت‌های B و T شناخته شده‌اند، اکنون مشخص شده است که فعالیت میکروگلیاها را نیز تنظیم می‌کنند. این کشف در زمانی صورت گرفته که سلول‌های T تنظیمی (Regulatory T cells) به‌عنوان تنظیم‌کنندگان اصلی ایمنی شناخته شده‌اند، که نشانگر منطق مشترک تنظیم ایمنی در انواع سلولی مختلف است. این امر مسیر را برای درمان‌های ایمنی‌درمانی (Immunotherapy) در آلزایمر هموار می‌سازد.»
سرنخ‌های ژنتیکی و کاهش خطر آلزایمر
این پژوهش بر اساس یافته‌های ژنتیکی پیشین دکتر آلیسون ام. گوئِیت (Alison M. Goate)، استاد ژنومیک و رئیس بخش ژنتیک در مدرسه پزشکی آیکان، گسترش یافته است. تحقیقات قبلی او یک گونه‌ی ژنتیکی در ژن SPI1 (ژن تولیدکننده‌ی PU.1) را شناسایی کرده بود که با کاهش خطر ابتلا به آلزایمر مرتبط است.
او توضیح می‌دهد:
«نتایج ما توضیحی مکانیکی ارائه می‌کند برای اینکه چرا سطح پایین‌تر PU.1 با کاهش خطر آلزایمر ارتباط دارد.»
مسیر جدید به سوی ایمنی‌درمانی آلزایمر
کشف ارتباط بین PU.1 و CD28 چارچوب مولکولی تازه‌ای برای درک چگونگی محافظت میکروگلیا از مغز فراهم می‌آورد.
این یافته‌ها همچنین ایده‌ی هدف‌گیری فعالیت میکروگلیا از طریق درمان‌های مبتنی بر سیستم ایمنی را تقویت می‌کند — رویکردی که می‌تواند مسیر پیشرفت بیماری آلزایمر را تغییر دهد.
منبع:
Pinar Ayata, Jessica M. Crowley, Matthew F. Challman, Vinaya Sahasrabuddhe, Maud Gratuze, Sebastian Werneburg, Diogo Ribeiro, Emma C. Hays, Violeta Durán-Laforet, Travis E. Faust, Philip Hwang, Francisco Mendes Lopes, Chrysa Nikopoulou, Sarah Buchholz, Robert E. Murphy, Taoyu Mei, Anna A. Pimenova, Carmen Romero-Molina, Francesca Garretti, Tulsi A. Patel, Claudia De Sanctis, Angie V. Ramirez Jimenez, Megan Crow, Felix D. Weiss, Jason D. Ulrich, Edoardo Marcora, John W. Murray, Felix Meissner, Andreas Beyer, Dan Hasson, John F. Crary, Dorothy P. Schafer, David M. Holtzman, Alison M. Goate, Alexander Tarakhovsky, Anne Schaefer. Lymphoid gene expression supports neuroprotective microglia function. Nature, ۲۰۲۵; DOI: ۱۰.۱۰۳۸/s41586-025-09662-z
تهیه و تنظیم: سید طه نوربخش
نظارت و تأیید: فائزه محمدهاشم-متخصص ژنتیک
