پژوهشگران مرکز علوم سلامت دانشگاه نیومکزیکو در تلاش‌اند تا کارآزمایی‌های بالینی انسانی را برای بررسی واکسنی آغاز کنند که می‌تواند از تجمع پروتئین پاتولوژیک tau – پروتئینی که با زوال عقل ناشی از آلزایمر ارتباط دارد – جلوگیری کند.
در مقاله‌ای جدید که در مجله Alzheimer’s & Dementia منتشر شده (نشریه رسمی انجمن آلزایمر آمریکا)، تیمی به سرپرستی دکتر کیران باسکار (Kiran Bhaskar)، استاد گروه ژنتیک مولکولی و میکروب‌شناسی دانشکده پزشکی دانشگاه نیومکزیکو، گزارش داده‌اند که واکسن آزمایشی آن‌ها پاسخ ایمنی قوی‌ای را در موش‌ها و همچنین در پریمات‌های غیرانسانی ایجاد کرده است؛ این یافته‌ها ادامه‌ی تحقیقات پیشین آن‌ها را تقویت می‌کند.
باسکار در این‌باره گفت: «از آنجا که اثربخشی واکسن را در پریمات‌های غیرانسانی نشان داده‌ایم، فکر می‌کنم این مسئله نشان می‌دهد که حالا به مرحله‌ی کارآزمایی بالینی نزدیک‌تر شده‌ایم.» او افزود که خود و همکارانش به‌دنبال جذب سرمایه از سرمایه‌گذاران خطرپذیر (venture capitalists) و انجمن آلزایمر برای آغاز کارآزمایی فاز اول در انسان هستند.
پروتئین tau به‌طور طبیعی در بدن وجود دارد و به پایداری نورون‌ها کمک می‌کند. اما هنگامی که دچار فرآیندی به نام فسفریلاسیون (phosphorylation) می‌شود، ساختار طبیعی خود را از دست داده و از نورون‌ها به فضای خارج‌سلولی دفع می‌شود و در آنجا توده‌هایی را تشکیل می‌دهد که از مشخصه‌های بارز بیماری آلزایمر و دیگر بیماری‌های تحلیل‌برنده‌ی عصبی هستند.
در حال حاضر چندین درمان جدید که توسط سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA) تأیید شده‌اند، بر کاهش سطح پروتئین آمیلوئید بتا – پروتئین دیگری که در پاتولوژی آلزایمر نقش دارد – متمرکز شده‌اند. با این حال، این درمان‌ها تأثیر نسبتاً محدودی بر پیشرفت بیماری دارند، و همین موضوع باعث شده بسیاری از پژوهشگران بر این باور باشند که هدف قرار دادن پروتئین tau ممکن است راهبرد مؤثرتری باشد.
واکسن فعال طراحی‌شده در دانشگاه نیومکزیکو، آنتی‌بادی‌هایی تولید می‌کند که به ناحیه‌ای از پروتئین tau تغییر‌یافته به نام pT181 متصل می‌شوند – ناحیه‌ای که به عنوان یک نشانگر زیستی (biomarker) برای آلزایمر شناخته می‌شود. در مقاله‌ای که در سال ۲۰۱۹ در نشریه NPJ Vaccines منتشر شد، باسکار و همکارانش نشان دادند که وقتی این واکسن به موش‌هایی که برای بروز پروتئین tau پاتولوژیک پرورش یافته بودند تزریق شد، تولید آنتی‌بادی‌ها افزایش یافت، میزان توده‌های tau در نواحی کلیدی مغز کاهش یافت و عملکرد شناختی آن‌ها در آزمون‌های ارزیابی بهبود یافت.
مقاله‌ی جدید این یافته‌ها را گسترش داده است. واکسن در دو نژاد دیگر از موش‌هایی که برای بروز بیماری مرتبط با tau مهندسی شده بودند – که یکی از آن‌ها حامل ژن انسانی tau بود – نیز پاسخ ایمنی قوی ایجاد کرد. در همکاری با دانشگاه کالیفرنیا دیویس و مرکز ملی پژوهش در پریمات‌های کالیفرنیا، این واکسن به ماکاک‌ها (نوعی میمون) نیز تزریق شد؛ پریمات‌هایی که سیستم ایمنی و مغز آن‌ها شباهت بیشتری به انسان دارد. در این حیوانات نیز پاسخ ایمنی قوی و پایدار مشاهده شد.
پژوهشگران همچنین آنتی‌بادی‌های موجود در سرم خون این میمون‌های ایمن‌شده را بر نمونه‌های پلاسما گرفته‌شده از افراد مبتلا به اختلال شناختی خفیف – حالتی که اغلب پیش‌درآمد زوال عقل ناشی از آلزایمر است – و همچنین بر نمونه‌های بافت مغز افراد فوت‌شده بر اثر آلزایمر آزمایش کردند. آن‌ها دریافتند که این آنتی‌بادی‌ها به نسخه انسانی پروتئین tau متصل می‌شوند.
این واکسن با استفاده از پلتفرمvirus-like particle یا VLP ساخته شده است؛ فناوری‌ای که توسط برایس چاکریان و دیوید پی‌بادی، همکاران باسکار در گروه ژنتیک مولکولی و میکروب‌شناسی، توسعه یافته است. ذرات VLP در اصل ویروس‌هایی هستند که DNA آن‌ها حذف شده و بنابراین، خطرناک نیستند. قطعات کوچکی از پروتئین‌ها – در این مورد، pT181 – را می‌توان روی سطح آن‌ها قرار داد و این باعث می‌شود که برای سلول‌های ایمنی به‌عنوان عامل بیگانه قابل‌شناسایی باشند.
باسکار توضیح می‌دهد که واکسن‌های مبتنی بر VLP قادر به ایجاد ایمنی پایدار هستند، به‌ویژه با یک نوبت تزریق اولیه و دو نوبت یادآور. این واکسن‌ها به مواد کمکی (adjuvants) – مانند آلومینیوم – برای تقویت پاسخ ایمنی نیاز ندارند و در مطالعات انسانی نیز ایمن بودن آن‌ها نشان داده شده است.
نیکول مافیـس (Nicole Maphis)، پژوهشگر فوق‌دکتری در گروه علوم اعصاب دانشگاه نیومکزیکو و نویسنده اول هر دو مقاله مربوط به واکسن، گفت همکاری با دانشگاه کالیفرنیا دیویس نقشی حیاتی در تأیید اثربخشی واکسن ایفا کرد.
او گفت: “این همکاری اهمیت زیادی داشت، چون یافته‌های ما را در مدلی از حیوانات بررسی کرد که شباهت بیشتری به انسان دارند. سیستم ایمنی موش‌ها مشابه انسان نیست، اما پریمات‌های غیرانسانی پاسخ ایمنی بسیار نزدیک‌تری به انسان دارند.”
منبع:
Targeting of phosphorylated tau at threonine 181 by a Qβ virus‐like particle vaccine is safe, highly immunogenic, and reduces disease severity in mice and rhesus macaques. Alzheimer’s & Dementia, 2025; 21 (3) DOI: 10.1002/alz.70101
تهیه و تنظیم: سید طه نوربخش
نظارت و تأیید: فائزه محمدهاشم-متخصص ژنتیک
