مطالعه‌ای جدید سرنخ‌های مهمی درباره‌ی نقش سن، جنس، تغییرات هورمونی و ژنتیک در نحوه‌ی بروز برخی از نشانگرهای زیستی (بیومارکرها) مرتبط با دمانس در خون ارائه کرده است. این پژوهش در تاریخ ۱۶ آوریل ۲۰۲۵ به صورت آنلاین در نشریه‌ی Neurology®، مجله‌ی رسمی آکادمی عصب‌شناسی آمریکا، منتشر شد.
هانا استوکر، دکترای تخصصی و بهداشت عمومی از دانشگاه هایدلبرگ آلمان و نویسنده‌ی این مطالعه گفت:”آزمایش‌های خونی که بیومارکرهای بیماری آلزایمر و سایر انواع دمانس را شناسایی می‌کنند، در حال ظهور هستند و با توسعه‌ی این آزمایش‌ها، آنها به ابزارهای مهمی برای درک و تشخیص این بیماری‌ها تبدیل می‌شوند. یافته‌های ما دیدگاه‌های ارزشمندی درباره‌ی ارتباط سن، جنس، ژنتیک و تغییرات هورمونی در دوران یائسگی با سه نشانگر زیستی که تصور می‌شود بر خطر ابتلا به دمانس تأثیر دارند، ارائه می‌دهد.”
محققان داده‌های یک مطالعه‌ی ۱۷ ساله‌ی بزرگ‌تر را تحلیل کردند که در آن ۵۱۳ نفر که در طول مطالعه به دمانس مبتلا شدند، با ۵۱۳ نفر که دمانس نگرفتند، مقایسه شدند. میانگین سنی شرکت‌کنندگان در ابتدای مطالعه ۶۴ سال بود.
در سه نوبت مختلف، نمونه‌های خون از شرکت‌کنندگان گرفته شد و سطح سه نشانگر زیستی زیر اندازه‌گیری شد:
پروتئین‌های زنجیره نوروفیلامانی سبک (Neurofilament Light Chain – NfL) که هنگام آسیب یا مرگ سلول‌های عصبی وارد خون می‌شوند؛
پروتئین‌های اسیدی گلیال (Glial Acidic Proteins) که هنگام تلاش سلول‌ها برای ترمیم آسیب آزاد می‌شوند؛
تاو فسفریله‌شده ۱۸۱ (Phosphorylated Tau 181) که با تجمع پروتئین‌های آمیلوئید، یکی از ویژگی‌های بیماری آلزایمر، مرتبط است.
سپس پژوهشگران سطح این نشانگرها را در افراد مبتلا و غیرمبتلا به دمانس در شرایط مختلف مقایسه کردند: روند تغییرات با افزایش سن، تفاوت بین مردان و زنان، تأثیر وجود یا عدم وجود ژن مرتبط با آلزایمر (APOEε۴) و تفاوت در زنان پیش و پس از یائسگی.
پس از در نظر گرفتن عوامل سن، جنس و وجود ژن APOEε۴، نتایج نشان داد که افزایش سن با سطوح بالاتر هر سه نشانگر زیستی مرتبط است.
به طور خاص: سطح پروتئین‌های نوروفیلامانی در افراد ۷۵ ساله به طور متوسط ۲۵ پیکوگرم در میلی‌لیتر (pg/ml) بود، در حالی که این مقدار در افراد ۵۰ ساله حدود ۱۰ pg/ml گزارش شد.
سطح پروتئین‌های اسیدی گلیال در ۷۵ ساله‌ها به طور متوسط ۱۴۰ pg/ml و در ۵۰ ساله‌ها ۴۵ pg/ml بود.
سطح تاو فسفریله‌شده ۱۸۱ در ۷۵ ساله‌ها حدود ۲ تا ۳ pg/ml و در ۵۰ ساله‌ها بین ۰.۵ تا ۱.۵ pg/ml اندازه‌گیری شد.
همچنین مشخص شد که زنان سطح بالاتری از پروتئین‌های اسیدی گلیال دارند، در حالی که مردان سطوح بالاتری از پروتئین‌های نوروفیلامانی سبک نشان می‌دهند.
علاوه بر این، افراد دارای ژن APOEε۴، سطوح بالاتری از تاو فسفریله‌شده و پروتئین‌های گلیال را داشتند.
از سوی دیگر، زنان پیش از یائسگی نسبت به زنان پس از یائسگی، سطح بالاتری از پروتئین‌های گلیال نشان دادند؛ موضوعی که به گفته‌ی استوکر ممکن است ناشی از سطوح بالاتر هورمون‌های جنسی در این گروه باشد. تحقیقات قبلی نیز ارتباط میان هورمون‌های جنسی و التهاب عصبی را نشان داده‌اند.
استوکر در ادامه افزود:”درک بهتر این بیومارکرها می‌تواند در آینده امکان غربالگری دمانس با آزمایش‌های ساده‌ی خون را بهبود ببخشد. یافته‌های ما اهمیت بررسی بیشتر این نشانگرهای زیستی، به‌ویژه در دوران یائسگی، در زمینه‌ی توسعه‌ی درمان‌های دمانس را برجسته می‌کند.”
البته نکته‌ای که باید به آن اشاره کرد این است که یکی از محدودیت‌های این مطالعه این بود که تمام شرکت‌کنندگان از نژاد اروپایی بودند، بنابراین ممکن است نتایج برای سایر جمعیت‌ها قابل تعمیم نباشد.
منبع:
Association of Nonmodifiable Risk Factors With Alzheimer Disease Blood Biomarkers in Community-Dwelling Adults in the ESTHER Study. Neurology, 2025; 104 (9) DOI: 10.1212/WNL.0000000000213500
تهیه و تنظیم: سید طه نوربخش
نظارت و تأیید: فائزه محمدهاشم-متخصص ژنتیک
