تأثیر ژن‌های غیرموروثی والدین بر رشد تحصیلی و روانی کودکان

پرورش ژنتیکی: وقتی ژن‌هایی که کودک به ارث نمی‌برد، همچنان اثرگذارند

گزارشی جدید از پژوهشگران دانشگاه UCL نشان می‌دهد که ژن‌های والدین-حتی ژن‌هایی که به صورت مستقیم از والدین به فرزندانشان منتقل نمی‌شوند- می‌توانند از طریق تأثیر بر محیطی که کودک در آن رشد می‌کند، بر نتایج تحصیلی و سلامت روان او تأثیر بگذارند. این مفهوم با عنوان «پرورش ژنتیکی» یا اثرات ژنتیکی غیرمستقیم شناخته می‌شود؛ به این معنا که گرایش‌های ژنتیکی والدین می‌توانند محیطی ایجاد کنند که به نفع یا زیان رشد کودک عمل کند، حتی اگر آن ژن‌ها به کودک منتقل نشده باشند.

روش‌شناسی پژوهش: ترکیب مرور نظام‌مند و داده‌های ژنتیکی

این گزارش با عنوان Understanding the intergenerational transmission of educational (under)achievement، با حمایت مالی بنیاد نافیلد انجام شده است. در این مطالعه، داده‌های ۱۲ پژوهش منتشرشده که شامل ۳۸٬۶۵۴ خانواده از کشورهای مختلف از جمله بریتانیا، ایسلند، استرالیا، هلند و ایالات متحده بوده است و یک تحلیل مستقل نیز بر پایه اطلاعات ژنتیکی ۴٬۵۸۰ خانواده بریتانیایی صورت گرفته است.

پژوهشگران برای بررسی تأثیر ژن‌ها از ابزاری آماری به نام نمره‌دهی چندژنی (polygenic scoring) استفاده کردند که تأثیر انباشته هزاران واریانت ژنتیکی مرتبط با صفاتی مانند موفقیت تحصیلی را خلاصه‌سازی می‌کند.

یافته‌های کلیدی: نقش ژن‌های والدین در موفقیت تحصیلی و سلامت روان

نتایج نشان داد نمره ژنتیکی والدین برای موفقیت تحصیلی تأثیر چشم‌گیری بر عملکرد تحصیلی فرزندان دارد (از جمله سال‌های تحصیل یا نمرات مدرسه)، حتی پس از در نظر گرفتن انتقال ژنتیکی مستقیم. این امر می‌تواند ناشی از این باشد که والدینی با گرایش ژنتیکی بالاتر به تحصیل، بیشتر با فرزندان خود کتاب می‌خوانند یا منابع آموزشی بیشتری در اختیارشان می‌گذارند.

همچنین ارتباطی هرچند محدود بین ژن‌های غیرموروثی والدین و برخی ویژگی‌های سلامت روان کودکان از جمله بیش‌فعالی، مشکلات رفتاری، علائم هیجانی و رفتارهای اجتماعی مثبت (مانند همدلی، کمک کردن و دلداری دادن) مشاهده شد.

قوی‌ترین اثرات در سنین حدود سه‌سالگی مشاهده شد و به گرایش‌های ژنتیکی والدین در مهارت‌های غیرشناختی مانند انگیزه، پشتکار، تنظیم هیجانی و خودکنترلی مربوط بود—ویژگی‌هایی که توانمندی والدین را در حمایت از رشد اولیه کودک افزایش می‌دهند.

نقش حیاتی مداخله زودهنگام و محیط خانوادگی

دکتر خوزه جی. موروسولی، همکار این پژوهش، گفت:”پژوهش ما نشان می‌دهد که ژنتیک و محیط به‌طور پیچیده‌ای در هم تنیده‌اند و این تصور که تنها ژن‌های موروثی تعیین‌کننده نتایج زندگی هستند را به چالش می‌کشد. هم ژن‌های به ارث رسیده و هم محیطی که بر پایه ژنتیک والدین شکل می‌گیرد، در رشد تحصیلی و روانی کودکان نقش دارند.”

او تأکید کرد که نادیده گرفتن اثرات غیرمستقیم ژنتیکی می‌تواند به نتیجه‌گیری‌های نادرست منجر شود و افزود:”تأثیر ژنتیک و محیط با رشد کودک تغییر می‌کند، بنابراین مداخلات زودهنگام بر والدین می‌توانند مؤثر باشند، در حالی که مداخلات دیرتر ممکن است بهتر باشد بر خود کودک متمرکز شوند.”

نقش وضعیت اجتماعی-اقتصادی و تحصیلات والدین

وقتی پژوهشگران وضعیت اجتماعی-اقتصادی خانواده و تحصیلات والدین را در تحلیل خود لحاظ کردند، اثرات غیرمستقیم ژنتیکی تا حدود ۷۵ درصد کاهش یافت. این موضوع نشان می‌دهد که تأثیر ژن‌های غیرموروثی عمدتاً از طریق موقعیت اجتماعی خانواده و سطح تحصیلات والدین اعمال می‌شود.

برای نمونه، والدینی با موقعیت اقتصادی و تحصیلی بالاتر ممکن است به منابعی دسترسی داشته باشند که امکان رشد بهتر را برای فرزندانشان فراهم می‌کنند، صرف‌نظر از عوامل ژنتیکی.

توصیه به سیاست‌گذاران و پژوهشگران آینده

پروفسور ژان-باپتیست پینگو، سرپرست پژوهش، اظهار داشت:”یافته‌های ما با شواهدی همراه است که نشان می‌دهد منابع و فرصت‌های خانوادگی به‌طور جزئی نتایج رشدی کودکان را شکل می‌دهند. این یافته‌ها بر اهمیت ارائه حمایت‌های مداوم و متناسب با مراحل رشد کودک تأکید دارند.”

او افزود که این تحقیق از رویکردهای طول‌عمر (life-course approaches) در حوزه سلامت روان و رشد کودک حمایت می‌کند—رویکردی که دولت بریتانیا نیز در سیاست‌گذاری‌های اخیر به آن توجه کرده است.

محدودیت‌های مطالعه: تفسیر محتاطانه یافته‌ها

پژوهشگران تأکید می‌کنند که اثرات ژنتیکی شناسایی‌شده در این مطالعه کوچک بوده و قطعی یا تعیین‌کننده نیستند. این داده‌ها قابل استفاده برای پیش‌بینی‌های فردی یا سیاست‌گذاری‌های آموزشی نیستند. ارزش این مطالعه در افزایش درک ما از تعامل پیچیده عوامل زیستی و اجتماعی در رشد انسان و راهنمایی برای پژوهش‌های آینده نهفته است—به‌ویژه در بررسی علل ویژگی‌ها و رفتارها.

منبع:

University College London. (2025, May 7). Non-inherited genes affect children’s development. ScienceDaily. Retrieved June 3, 2025 from www.sciencedaily.com/releases/2025/05/250507200809.htm

تهیه و تنظیم: سید طه نوربخش

نظارت و تأیید: فائزه محمدهاشم-متخصص ژنتیک