در تلاشی برای رمزگشایی از یکی از معماهای پزشکی عصر حاضر، گروهی بین‌المللی از پژوهشگران به رهبری دانشگاه کالیفرنیا در سن‌دیگو موفق به شناسایی میکروبی شدند که ممکن است پشت افزایش چشمگیر موارد سرطان کولورکتال زودهنگام پنهان باشد: سمی به نام کولی‌باکتین (colibactin) که توسط برخی سویه‌های خاص از باکتری اشریشیا کلی (E. coli) تولید می‌شود و در روده بزرگ و راست‌روده انسان ساکن هستند.
کولی‌باکتین توانایی آسیب به DNA را دارد. پژوهشگران اکنون دریافته‌اند که قرار گرفتن در معرض این سم در دوران کودکی می‌تواند اثری ژنتیکی ماندگار بر سلول‌های روده به‌جا بگذارد؛ اثری که ممکن است خطر ابتلا به سرطان کولورکتال پیش از سن ۵۰ سالگی را افزایش دهد.
این مطالعه که در ۲۳ آوریل در مجله معتبر Nature منتشر شده، ۹۸۱ ژنوم سرطان کولورکتال از بیماران در مراحل زودرس و دیررس بیماری را در ۱۱ کشور با سطوح مختلف خطر ابتلا بررسی کرده است. نتایج نشان داد که الگوهای جهشی خاص مرتبط با کولی‌باکتین در بیماران زیر ۴۰ سال، ۳.۳ برابر شایع‌تر از افراد بالای ۷۰ سال بود. این جهش‌ها به‌ویژه در کشورهایی که میزان سرطان کولورکتال زودرس بالاست، بیشتر مشاهده شد.
به گفته پروفسور لودمیل آلکساندروف، نویسنده ارشد مقاله، این الگوهای جهشی مانند «یادداشت‌هایی تاریخی» در ژنوم هستند که به تماس با کولی‌باکتین در اوایل زندگی اشاره دارند و آن را به‌عنوان عاملی محرک در ابتلا به سرطان کولورکتال زودرس معرفی می‌کنند.
در حالی‌که پژوهش‌های قبلی، از جمله کارهای پیشین همین گروه، جهش‌های مرتبط با کولی‌باکتین را در حدود ۱۰ تا ۱۵ درصد کل موارد سرطان کولورکتال شناسایی کرده بودند، این نخستین مطالعه‌ای است که افزایش چشمگیر این جهش‌ها را به‌طور خاص در موارد زودرس نشان می‌دهد.
این یافته‌ها زنگ خطری جدی هستند. سرطان کولورکتال که پیش‌تر بیماری افراد مسن تلقی می‌شد، اکنون در میان جوانان در دست‌کم ۲۷ کشور در حال افزایش است. در ۲۰ سال گذشته، نرخ ابتلا در افراد زیر ۵۰ سال تقریباً در هر دهه دو برابر شده است و در صورت تداوم این روند، پیش‌بینی می‌شود که تا سال ۲۰۳۰، سرطان کولورکتال به عامل اصلی مرگ ناشی از سرطان در جوانان تبدیل شود.
علت این روند افزایشی تاکنون نامشخص باقی مانده بود. بسیاری از جوانانی که به این بیماری مبتلا می‌شوند، سابقه خانوادگی یا عوامل خطر مشخصی مانند چاقی یا فشار خون بالا ندارند. این موضوع گمانه‌زنی‌هایی درباره نقش عوامل محیطی یا میکروبی ناشناخته را مطرح کرده بود ــ فرضیه‌ای که این پژوهش جدید به‌طور مستقیم به آن پرداخته است.
به گفته مارکوس دیاز-گی، یکی دیگر از نویسندگان ارشد این مقاله، در آغاز هدف آنها بررسی الگوهای جهانی سرطان کولورکتال بود، اما با تحلیل داده‌ها مشخص شد که جهش‌های مرتبط با کولی‌باکتین در موارد زودرس به‌طرز چشمگیری شایع‌تر هستند.
مطالعه همچنین نشان داد که این جهش‌ها معمولاً در مراحل اولیه رشد تومور ظاهر می‌شوند، که با یافته‌های پیشین درباره وقوع آنها در دهه اول زندگی سازگار است. حدود ۱۵ درصد از جهش‌های معروف به محرک‌های اولیه (driver mutations) که مستقیماً موجب شروع سرطان می‌شوند، با کولی‌باکتین مرتبط هستند.
به‌بیان دیگر، ممکن است باکتری‌های تولیدکننده کولی‌باکتین در دوران کودکی بدون هیچ علامتی در روده کلونیزه شوند و از همان زمان، تغییرات ژنتیکی مرتبط با سرطان را در سلول‌ها آغاز کنند.
هرچند یافته‌های فعلی این فرضیه را به‌خوبی تقویت می‌کنند، اما پژوهشگران تأکید دارند که برای اثبات قطعی رابطه علّی، تحقیقات بیشتری لازم است. این پژوهش بخشی از پروژه بین‌المللی Cancer Grand Challenges: Mutographs است که هدف آن شناسایی علل ناشناخته سرطان از طریق تحلیل امضای جهشی در DNA است.
تا امروز، این گروه علمی موفق شده‌اند الگوهای جهشی ناشی از نور فرابنفش، سموم باکتریایی، سیگار و الکل را شناسایی و در رابطه با انواع مختلفی از سرطان‌ها مانند مری، کلیه، سر و گردن بررسی کنند. یافته‌های اخیر درباره سرطان کولورکتال، درک جهانی ما را از منشأ ژنتیکی سرطان‌ها گسترش می‌دهد.
پژوهشگران اکنون در حال بررسی این پرسش‌ها هستند: کودکان چگونه در معرض باکتری‌های تولیدکننده کولی‌باکتین قرار می‌گیرند؟ آیا رژیم غذایی، محیط یا سبک زندگی خاصی این تماس را افزایش می‌دهد؟ آیا می‌توان با استفاده از پروبیوتیک‌ها این باکتری‌ها را حذف کرد؟ آیا می‌توان از طریق آزمایش‌های مدفوع، حضور جهش‌های مربوطه را زود تشخیص داد؟
در مطالعه اخیر، جهش‌های خاصی در تومورهای بیماران از کشورهایی مانند آرژانتین، برزیل، کلمبیا، روسیه و تایلند نیز مشاهده شد که نشان می‌دهد عوامل محیطی بومی نیز می‌توانند در خطر ابتلا به سرطان نقش داشته باشند.
دیاز-گی که اکنون آزمایشگاه جدیدی در مرکز تحقیقات ملی سرطان اسپانیا تأسیس کرده، می‌گوید بررسی دلایل منطقه‌ای می‌تواند به تدوین راهبردهای پیشگیری هدفمند برای هر کشور کمک کند.
آلکساندروف نیز تأکید می‌کند که این یافته‌ها نگاه ما به منشأ سرطان را تغییر می‌دهند: بسیاری از سرطان‌ها ممکن است از دوران کودکی یا حتی سال‌های آغازین زندگی ریشه بگیرند. به همین دلیل، سرمایه‌گذاری پایدار در این نوع پژوهش‌ها برای پیشگیری و درمان به‌موقع سرطان حیاتی است.
منبع:
Geographic and age variations in mutational processes in colorectal cancer. Nature, 2025; DOI: 10.1038/s41586-025-09025-8
تهیه و تنظیم: سید طه نوربخش
نظارت و تأیید: فائزه محمدهاشم-متخصص ژنتیک
